Frankfurt Seyahatnâmesi

1930ların Almanyasına, tedavi için bu ülkeye gelmiş bir Türk aydınının Frankfurt penceresinden bakışlarını içeren bu küçük kitap deneme tadıyla da okunacak 20 kısa yazıdan oluşuyor.Üsküdarı seyrederek sıkıntılı bir halde Sirkeciden trenle yola çıkan Hâşim, Balkanları, Orta Avrupa düzlüklerini aşarak Frankfurta ulaşır. Bu eski Alman şehrinin II. Dünya Savaşı öncesi durumunu türlü yönlerden betimleyen Frankfurt Seyahatnâmesi, gazete ve dergi sayfalarından aktarılırken yapılan değişiklikleri de gösterecek biçimde yeniden ele alındı.Ahmet Hâşimin diğer eserleri de aynı yöntemle basıma hazırlanıyor. TADIMLIKFrankfurt Seyahatnâmesinin Eleştirel Basımı ÜzerineUzun zamandır çektiği kalp ve böbrek rahatsızlığı sebebiyle 1932 yılının ikinci yarısında evvelâ Erenköy Sanatoryumunda1 üç ay yatan Ahmet Hâşim, aynı yılın sonlarına doğru doktorlarının tavsiyesiyle Frankfurta giderek zamanın ünlü böbrek uzmanı Profesör Volhardın kliniğinde de bir süre tedavi görmüştür. Hâşim, yolculuğu sırasında sıcağı sıcağına kaleme aldığı ve İstanbula dönünce Milliyet gazetesiyle Mülkiye dergisinde tefrika ettiği seyahat izlenimlerini, sanki vaktinin iyice daraldığını hissetmiş gibi, gazete ve dergi sayfalarından alelâcele toplamış ve Frankfurt Seyahatnâmesi2 adıyla kitaplaştırmıştır3.Bu kitap, şairinDurgun suya baktım ve dedim: Âh ölebilsem,Madem ki yok ağlayacak mevtime kimsem!diye bir ömür yalnızlık ve sevgisizlik ıstırabıyla inlemiş olan ruhundan ne gariptir ki yenibaharın tam ortasında hem de yeni harflerle4 kopmuş ilk, fakat son yaprak, son sayfa ve hatta son sayha olmuştur. Dolayısıyla adının seyahatnâme oluşuna aldanmamalıdır. Aksi hâlde şairin kendi ifadesiyle dıştan ziyade içten bahseden ve bu itibarla realist değil fakat içli bir ruhun muhayyilesindeki şafak-âlûde bir âlemden acı göz yaşları yahut güneş rengi bir yığın yaprak gibi dökülen Frankfurt Seyahatnâmesi, bu tür kitaplarda rakam ve faydalı bilgiler arayan okuyucular için beyhude bir yorgunluk5 olacaktır. Zira Bu kitapta Ahmet Hâşimle beraber bir gece vakti trene binecek olan okuyucular, Bulgar kırlarından geçecekler, kompartımanda iç sıkıntısı duyacaklar, sineğin müziç sıkıntılarından kurtulmak için kendi kendilerini kompartımandan dışarı atacaklar, uzakta bırakılan ılık bir odayı ve dost bir lâmbayı içleri sızlayarak hatırlayacaklar, büyük şehirlerin geniş caddelerinde yürürken yalnızlıklarını ve kimsesizliklerini duyacaklar, hastahane penceresinden sincapları ve kuşları çocukluk özlemi içinde seyredecekler, bulutlu bir havada sonbaharın tutuşan ormanları arasında hatırası unutulmaz bir otomobil gezintisi yapacaklar, hasta ve dilenci kavramlarının şarktaki ve garptaki telâkkisini karşılaştıracaklar, Alman cemiyetini hiçbir içtimaiyatçının tahlil edemeyeceği bir şekilde tahlil edeceklerdir.6Frankfurt Seyahatnâmesine, Bu bir hastanın yol notları, rüzgârlı, karanlık bir sonbahar gecesiyle başlar. İstanbulun denizini sinirli, ufuklarını mürekkep gibi siyah ve Üsküdar taraflarının göklerini uzak bir yangının hafif kırmızılıklarına boyanmış bıraktım. Onun için zifirî bir karanlıkta tren Sirkeciden ayrılırken sinirlerim iyi değildi. cümleleriyle başlayan7 Hâşim, ihtimal ki dönüş yolunda bu karanlık duyguların tam tersini de hissetmiştir. Ancak kitapta Almanyadan dönüş izlenimlerini aksettiren herhangi bir yazı mevcut değildir. Bu ise şairin sessiz ve kimsesiz bir hayal beldesinden başka bir diyara açılmayan ve onaUzakVe mâî gölgeli bir beldeden cüdâ kalarakBu nefy ü hicre müebbed bu yerde mahkûmuzdedirten yollar kadar dokunaklı ve o muhayyel belde kadar da acı bir hakikattir. Bu yüzden İstanbula dönerken içten içe gizli bir sevinç ve coşku yaşamış olsa bile pek alışık olmadığı o duyguları yol boyunca yutkunup durmuş, kim bilir belki de alaya alınmak endişesiyle kendisine bile itiraf etmekten çekinmiştir. Çünkü çoğu defa kurbağa şairi8 gibi alaycı hücumlara maruz kalan9 ve kendi ifadesiyle şairlerin en garibi10 olan bu hassas, bu mariz ve çocuk tabiatlı adam, vaktinden çok evvel yorulmuştur.11 Kaldı ki onun şahsına ve sanatına yöneltilen bu tür aşağılayıcı hücumların yorgunluğu, daha 21 yaşında yazdığı O Belde12 şiirindekiBana yalnızca eski bir budalaDiyen bugünkü beşer,Bu sefil iştihâ, bu kirli nazar,Bulamaz sende, bende bir manamısralarında da açıkça görülmektedir13.* * *Frankfurt Seyahatnâmesinde toplam yirmi yazı mevcuttur. Bunlardan on sekizi Seyahat Notları genel başlığı altında Milliyet14 gazetesinde, biri Mülkiye15 diğeri de Şehir16 dergilerinde yayımlanmıştır. Ancak yazar bu yazıları kitaplaştırırken gazete ve dergilerdeki kronolojik sırayı takip etmemiş ve ayrıca yazılar üzerinde birtakım değişiklikler yapmıştır.* * *Biz, bugüne kadar beş baskı yapmış17 olan Frankfurt Seyahatnâmesinin bu baskısını yayıma hazırlarken eserin 1933 yılındaki ilk neşrini esas aldık ve tefrika ile kitaptaki farklılıkları yazının altına koyduğumuz dipnotlarda belirttik:a) dümdüz: yeknesakb) olmadığına göre: olmadığına nazaranc) Bunlar Hitler askerleridir: Bunlar hasta Alman bünyesinde biten Hitler mantarlarıdır.şeklinde düzenlediğimiz dipnotlarda ilk kelime, kelime grubu veya cümle, kitabın ilk baskısında yazarın yaptığı tasarrufları, iki noktadan sonra gelen kısım ise bu tasarrufların gazete ve dergilerdeki ham hâlini göstermektedir. Bununla beraber eklenen yahut çıkarılan kelime, cümle veya paragraflar, Tefrikada bu cümle yok!, Tefrika şöyle devam ediyor: yahut Bu paragrafın başında şu cümleler var: şeklindeki ifadelerle tespit edilmiş ve böylelikle bir yazarın eseri üzerindeki tasarrufları da okuyucuya sunulmuştur.Kitabı yeniden yayıma hazırlarken yazarın diline herhangi bir müdahalede bulunmadık, ancak eserin basıldığı yılın imlâsını yansıtan vücudile, hayretlerile, kımıldamıyan, âkil, gayri ahlâkî, müdürü umumî, hali tabîi... gibi birtakım kullanımları Türk Dil Kurumunun 2000 tarihli İmlâ Klavuzuna göre vücuduyla, hayretleriyle, kımıldamayan, âkıl, gayriahlâkî, müdürüumumî, hâlitabiî... şeklinde düzelttik. Bunun yanısıra, baskı hatası yahut gözden kaçma olarak değerlendirebileceğimiz bazı cümle düşüklüklerini de dipnotlarda düzeltmeye çalıştık. Meselâ elimin hareket kavsi ibaresinin, eski imlâyla elimin kavis hareketi anlamına gelecek elimin hareket-i kavsi şeklinde olması gerektiğini belirttik. Ayrıca kitabın sonuna, Frankfurt Seyahatnâmesinde yer alan yazıların kronolojik listesiyle beraber bir de Küçük Sözlük ekledik.Tefrika ile kitabın ilk baskısı arasındaki farklılıklar, dipnotlardan da takip edilebileceği üzere, sadeleştirme, üslûbu daha akıcı hâle getirme ve bazı yargıları hafifletmeye yönelik birtakım değiştirme, ekleme yahut çıkarmalardan ibarettir. Bu tasarruflar arasında en dikkati çeken husus, üslûbun güzelleşmesine herhangi bir katkı sağlamadığı gibi günümüz okuyucusu tarafından bile kolaylıkla anlaşılabilecek nazaran, sihirli, gına, müstakil, kayınvalide... gibi kelimelerin göre, büyü, usanç, ayrı, kaynana... şeklinde sadeleştirilmeleridir ki bunda, yeni kurulmuş olan Türk Dili Tetkik Cemiyetinin dili sadeleştirme çabalarının etkili olduğu kanısındayız18. Zira Hâşim bilinçli bir sadeleştirme endişesi taşımış olsaydı, Küçük Sözlükte görüleceği üzere daha başka birçok kelimeyi de sadeleştirmesi gerekirdi.Frankfurt Seyahatnâmesinin bu eleştirel basımı, titiz bir emeğin ürünüdür. Fakat yine de bütün hatalardan arındırılmış olduğu iddiasında değiliz. Kitap, eğer Ahmet Hâşimi daha geniş bir okuyucu kitlesiyle buluşturur, tanıtır ve sevdirirse asıl amacına ulaşmış olacaktır.Nuri SAĞLAM - M. Fatih ANDI12 Ocak 20041 Asım Bezirci, Ahmet Hâşim-Yaşamı, Kişiliği, Sanatı, Seçme Şiirleri, 5. bs., İstanbul, 1986, s. 15.2 Ahmet Hâşim, Frankfurt Seyahatnâmesi, Semih Lütfi-Sühulet Kütüphanesi, İstanbul, 1933, 72 s.3 Frankfurt Seyahatnâmesi, 1933 mayısının başlarında yayımlanmış ve Milliyet gazetesinde şöyle ilân edilmiştir: Büyük şair Ahmet Hâşim Beyin Avrupa seyahatinde yazdığı nesir parçaları bir kitap hâlinde toplanmıştır. Bu parçalar şairin lirik ve hassas kaleminden süzülmüş enfes his katrecikleridir. Esasen Milliyet karileri için malûm olan bu nefis nesirler, gerek ihtiva ettikleri büyük ruh itibariyle gerekse misilsiz şairimizin imzasını ihtiva etmesi itibariyle her türlü sitayiş ve tavsiyenin fevkindedir. Yalnız bu kitabın intişar etmiş olduğunu söylemekle Türk edebiyat kütüphanesinin bu çok değerli kazancını haber vermekle iktifa ederiz. (Milliyet, nr. 2598, 7 Mayıs 1933, s. 4.)4 Frankfurt Seyahatnâmesi, Hâşimin yeni harflerle yayımlanmış ilk ve son eseridir.5 Ahmet Hamdi Tanpınar, Frankfurt Seyahatnâmesi-1, Milliyet, nr. 2608, 17 Mayıs 1933, s. 4.6 C. S., Frankfurt Seyahatnâmesi, Mülkiye, nr. 26, Mayıs 1933, s. 52.7 Hâlbuki Hâşimin Almanyaya gideceği için çok memnun göründüğünü ifade eden Tanpınar, Orada bir böbrek Âlihi var... Hem tabiî tuza yakın bir madde varmış, burada bulduramadık, gelirken imtiyazını alacağım... dediğini kaydeder. (bk., Ahmet Hamdi Tanpınar, Edebiyat Üzerine Makaleler, İstanbul, 1969, s. 313.)8 Göl Saatleri neşrolunca ... gölden, geceden, kuşlardan bahseden şairi ‘kurbağa şairi diye anıyorlardı. Bu mütemadî tarizler, şiirinin bu karikatürü, hezil ve hiciv gazetelerinin mütemadî hücumları onu yormuş ve asabını büsbütün bozmuştu. (bk., Abdülhak Şinasi Hisar, Ahmet Hâşim, Bütün Cepheleriyle Ahmet Hâşim, [hzl.: Hilmi Yücebaş], İstanbul, 1958, s. 17-28.)9 Bu konuda geniş bilgi için bk., Erdoğan Erbay, Bir Günün Sonunda Arzu Şiirinin Ardından Ahmet Hâşim ve Dergâh Mecmuası Yazarlarına Yöneltilen Tenkit ve Tehziller, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, nr. 8, İstanbul, 2003, s. 165-184.10 Ahmet Kutsi Tecerle birlikte Hâşimi hasta yatağında ziyarete giden Tanpınar, yanından ayrılmak için ayağa kalktıkları vakit, onun, Şairlerin en garibi öldü. mısraını söylediğini kaydeder. (bk., Ahmet Hamdi Tanpınar, age., s. 317.)11 Abdülhak Şinasi Hisar, Ahmet Hâşim-Şiiri ve Sanatı, İstanbul, 1963, s. 171-172.12 Ahmet Hâşim, O Belde, Şiir ve Tefekkür, nr. 1, 20 Ağustos 1325/1909.13 Bu şiirin bütününde işlenen yaşanan hayat içindeki mahkûmiyet düşüncesiyle uzak, güzel ve bilinmeyen bir beldeyi özleyiş duygusunun ifade biçiminde, Hâşimin sırf Arap kökenli olması münasebetiyle Galatasaray Sultanîsi öğrenciliğinden itibaren gerek kendi hassasiyetinden gerekse çevresinin ona davranış biçiminden kaynaklanan gizli bir aşağılık kompleksinin âlemi kendine düşman sanmak yahut beşerden nefret ve şikâyet etmek gibi tepkisel tezahürlerini görmek mümkündür. (Hâşimin Araplığı konusunda bk., Abdülhak Şinasi Hisar, age., s. 162-165.)14 Ahmet Hâşimin bu yazıları Milliyet gazetesinde şöyle duyurulur: Güzide ve hassas Türk edibi Ahmet Hâşim Beyin tedavi için bir müddet evvel Avrupaya gittiğini teessürle karilerimize haber vermiştik. Bugün de üstadın iyileştiğini ve yazılarına başladığını müjdelemekle bahtiyarız. Üstat Hâşim, tedavi ve seyahat intibalarını ince, hakîm ve bütün kalpleri teshir eden kuvvetli üslûbu ile tespit etmiş ve bize göndermiştir. Ahmet Hâşim Beyin ilk yazısını yarın neşredeceğiz. (Milliyet, nr. 2453, 8 Kânunuevvel 1932, s. 1.)15 Mülkiye dergisinde, şairin Frankfurt seyahati izlenimlerini veren üç yazı yayımlanmıştır. Fakat bunlardan sadece Alman Ailesi (Mülkiye, nr. 22, İkincikânun 1933, s. 1-2) adlı yazı kitaba alınmıştır. Dergide, bu yazının altına Ahmet Hâşim Beyin Almanya seyahatine ait yazıları Milliyet gazetesinde intişar etmektedir. notu düşülmüştür. Bununla beraber aynı dergide Milletleri Sevmek ve Beğenmek (nr. 23, Şubat 1933, s. 1-2) ve Falcı (nr. 24, Mart 1933, s. 1-2) adlı iki yazı daha vardır ki Hâşimin Frankfurt seyahati izlenimlerinden birer kesit olduğu açıktır. Fakat şair her nedense bu yazıları kitabına almamıştır.16 Bu dergide yer alan Kımıldamayan Işıklar (nr. 2, 11 Mayıs 1933, s. 1) adlı yazı Frankfurt Seyahatnâmesinin kitap olarak çıkışından bir hafta sonra yayımlanmıştır. Bu yazı, dergiye daha önceki bir tarihte verilmiş olmalı ki yazının başında Üstadın pek yakında çıkacak olan Frankfurt Seyahatnâmesi adlı kitabının, karilerimizin zevkle okuyacaklarından emin olduğumuz en güzel parçalarından birini takdim ediyoruz. ibaresi vardır.17 Frankfurt Seyahatnâmesinin ilk baskısı küçük boy (Frankfurt Seyahatnâmesi, Semih Lütfi-Sühûlet Kütüphanesi, İstanbul, 1933, 72 s.), ikinci baskısı büyük boy (Frankfurt Seyahatnâmesi, Semih Lütfi Kitabevi, İstanbul, 1943, 44+IV s.) olarak çıkarılmıştır. Üçüncü baskı ise yirmi altı yıl aradan sonra Mehmet Kaplan tarafından hazırlanmış ve Hâşimin diğer nesir kitaplarıyla birlikte basılmıştır (Bize Göre, Gurabahane-i Laklakan, Frankfurt Seyahatnâmesi, [hzl.: Mehmet Kaplan], Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1969, IV+227 s.). Bu kitap bir de Kültür Bakanlığı tarafından yayımlanmıştır (Bize Göre, Gurabahane-i Laklakan, Frankfurt Seyahatnâmesi, [hzl.: Mehmet Kaplan], Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1981, III+227 s.). Frankfurt Seyahatnâmesinin son baskısı, Dergâh Yayınlarından çıkmıştır (Ahmet Hâşim-Bütün Eserleri: Frankfurt Seyahatnâmesi-Mektuplar-Mülâkatlar, [hzl.: İnci Enginün-Zeynep Kerman], Dergâh Yayınları, İstanbul, 1991, 224 s.). Bu son baskıda Hâşimin çevresindekilere yazdığı mektuplar ve kendisiyle yapılan mülâkatlar da bir araya toplanmış ve kitabın sonuna bütün şiirlerinin kronolojik, nesirlerinin ise hem kronolojik hem de alfabetik birer listesi ilâve edilmiştir.18 12 Temmuz 1932de kurulan Türk Dili Tetkik Cemiyeti, 26 Eylül 1932 tarihinde Dolmabahçe Sarayında düzenleme kararı aldığı Birinci Türk Dili Kurultayına Ahmet Hâşimi de davet etmiş, fakat Hâşim çok istemesine rağmen hasta olduğu için bu davete icabet edememiştir. Bununla beraber Cemiyetin Umumî Kâtibi Ruşen Eşref (Ünaydın)e yazdığı cevabî mektupta, Kurultaya katılamayacağından duyduğu üzüntüyü dile getiren Hâşim, Türk dilinin Arapça ve Acemce kelimeleri bünyesinden atarak sadeleşmesi gerektiğini, çünkü bu yabancı kelimelerle sağlanan zenginliğin bütünüyle aldatıcı olduğunu ifade etmiştir. (bk., Ahmet Hâşim, Ruşen Eşref Beye Mektup, Cumhuriyet, nr. 3008, 20 Eylül 1932.)

1930ların Almanyasına, tedavi için bu ülkeye gelmiş bir Türk aydınının Frankfurt penceresinden bakışlarını içeren bu küçük kitap deneme tadıyla da okunacak 20 kısa yazıdan oluşuyor.Üsküdarı seyrederek sıkıntılı bir halde Sirkeciden trenle yola çıkan Hâşim, Balkanları, Orta Avrupa düzlüklerini aşarak Frankfurta ulaşır. Bu eski Alman şehrinin II. Dünya Savaşı öncesi durumunu türlü yönlerden betimleyen Frankfurt Seyahatnâmesi, gazete ve dergi sayfalarından aktarılırken yapılan değişiklikleri de gösterecek biçimde yeniden ele alındı.Ahmet Hâşimin diğer eserleri de aynı yöntemle basıma hazırlanıyor. TADIMLIKFrankfurt Seyahatnâmesinin Eleştirel Basımı ÜzerineUzun zamandır çektiği kalp ve böbrek rahatsızlığı sebebiyle 1932 yılının ikinci yarısında evvelâ Erenköy Sanatoryumunda1 üç ay yatan Ahmet Hâşim, aynı yılın sonlarına doğru doktorlarının tavsiyesiyle Frankfurta giderek zamanın ünlü böbrek uzmanı Profesör Volhardın kliniğinde de bir süre tedavi görmüştür. Hâşim, yolculuğu sırasında sıcağı sıcağına kaleme aldığı ve İstanbula dönünce Milliyet gazetesiyle Mülkiye dergisinde tefrika ettiği seyahat izlenimlerini, sanki vaktinin iyice daraldığını hissetmiş gibi, gazete ve dergi sayfalarından alelâcele toplamış ve Frankfurt Seyahatnâmesi2 adıyla kitaplaştırmıştır3.Bu kitap, şairinDurgun suya baktım ve dedim: Âh ölebilsem,Madem ki yok ağlayacak mevtime kimsem!diye bir ömür yalnızlık ve sevgisizlik ıstırabıyla inlemiş olan ruhundan ne gariptir ki yenibaharın tam ortasında hem de yeni... tümünü göster