İslam İktisat Düşüncesi Tarihi

İslâm medeniyetinin bin beş yüz yıla yakın bir süre âleme nizam, insanlığa istikamet vermesini sağlayan gücünün çeşitli yönlerinin, özellikle de -maddeci yaklaşımların egemen olduğu günümüzden bakıldığında- iktisat düşüncesi boyutunun aydınlığa kavuşturulmasının önemi medeniyetler çatışması tezlerinin ortaya atıldığı son dönemlerde iyice artmıştır. Halbuki maalesef henüz İslâm iktisat düşüncesi tarihine münhasır müstakil derli toplu bir tek inceleme dahi yapılabilmiş değildir. Konuya mahsus ve çoğu makale düzeyindeki monografik çalışmaların sayısı bile hâlâ epeyce sınırlıdır. İşte elinizdeki eser söz konusu boşluğun doldurulmasına katkıda bulunabilmek için hazırlandı. Aslında bazı bölümleri daha önce bir dizi makale halinde çeşitli dergilerde yayımlandı. Burada İngilizce olanlar Türkçeleştirilerek ve hepsi yeniden gözden geçirilerek okuyucunun dikkatine sunuldu. Yeni bulgularla değerlendirmeler eklendi, anlaşılırlık ve akıcılığın arttırılması amacıyla bazı değişiklikler yapıldı. Bu zaman zarfında görüşler geliştirildiyse de temel yaklaşım ve argümanlara sadık kalındı. Yöntem meselesinin ele alındığı, harâc-emvâl kavramlarının mâna ve muhtevasının açıklandığı, mümkün mertebe kâmil bir envanteri verilen ilgili literatürün genel özelliklerinin, kronolojik dağılımının ve belli dönemlerde yoğunlaşmasının sebeplerinin değerlendirildiği bir Giriş ile Sünnî ve Şiî kamu maliyesi yazarlarının, eserlerinin ve bunlarda sergilenen iktisadî düşüncenin incelendiği iki ana bölümden teşekkül eden eser Sonuç ve Kaynakça ile tamamlandı. Her bölümde ilgili literatür tarihdizinsel (kronolojik) olarak ele alındı. Şîa literatürünün muhtevasının sınırlılığı ve sığlığı sebebiyle ikinci bölümün ilkine nisbetle hacimsiz kalmasından doğan orantısızlığın hoş görüleceğini umuyoruz. Değerlendirmelerimizde iktisat veya maliye meselelerinin teknik ayrıntılarına inme yerine ekonomi biliminin belli başlı konularının çerçevesine sokulabilecek görüşler sergilenmeye çalışıldı. Bununla birlikte kitabın inceleme alanına giren eserlerdeki iktisadî görüşlerle geleneksel ekonomi düşüncesi arasında karşılaştırmalara genellikle gidilmedi. Ancak konuyu daha anlaşılır kılmak için ilgili disiplinin tahlil araçlarından faydalanıldı ve zaman zaman Batılı ekonomistlerin kavram ve kuramlarına göndermelerde bulunulduğu oldu. Gelecekte en azından İslâmî nitelikli yazılarda standartlaşmayı sağlaması ümidiyle TDV İslâm Ansiklopedisinin imlâ kaideleri uygulanmıştır. Burada görüşleri incelenen düşünürlerin biyografileri özellikle maksadı aşan ayrıntılardan kaçınmak ve dipnotlardaki şişkinliği önlemek için -eğer yayımlanmışsa- TDV İslâm Ansiklopedisinden özetlenerek aktarılmıştır. Kaynakça bir saha bibliyografyası olmayıp bizzat başvuruda bulunulan çalışmalardan müteşekkildir. Kaynaklarımızın büyük kısmını oluşturan Arapça eserlerin künyelerini Latinize ederken sorunlar ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla Kaynakçada transkripsiyon kurallarına uyulmakla birlikte metinde ve dipnotlarda -tekerrürlerden doğan zorluğun önlenmesi amacıyla- bu yola gidilmemiştir. Bibliyografyada gösterilmeyen kaynakların transkripsiyonu ise ilk defa zikredildiği yerde yapılmıştır. Ayrıca yararlanılan her eserin künyesi ilk geçtiği dipnotta tam olarak verilmekle beraber hangi baskısının kullanıldığı önem taşımayan Kurân-ı Kerîm, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye ve Kütüb-i Sitte istisna edilmiştir. Çünkü birincide sûre ve âyet, ikincide ise madde numaraları kullanılmıştır. Üçüncü grupta da Concordance kurallarına uyulmuştur; yani Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil el-Buhârî (ö. 256/870) ve Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ et-Tirmizînin (ö. 279/892) el-Câmi¢us-sahîhleri ile Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd İbn Mâce er-Rabaî (ö. 273/887), Ebû Dâvûd Süleyman b. Eşas es-Sicistânî (ö. 275/889) ve Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali en-Nesâînin (ö. 303/915) es-Sünenlerinde Kitâb adıyla Bâb numarası, Ebû Abdullah Mâlik b. Enes el-Himyerînin (ö. 179/870) el-Muvacca£ı ile Müslim b. Haccâc en-Nîsâbûrînin (ö. 261/875) el-Câmi¢us-sahîhlerinde ise Kitâb ismiyle hadis numarası verilmiştir. Çalışmamızın ortaya çıkmasında TDV İslâm Araştırmaları Merkezi Kütüphane ve Dokümantasyon Merkezi çalışanlarının yanı sıra Malezya Uluslararası İslâm Düşüncesi ve Medeniyeti Enstitüsü (ISTAC) Kütüphanesi görevlilerinin büyük katkıları vardır. Kendilerine ne kadar teşekkür edilse azdır. Ayrıca bu eserin hazırlanması sürecinde görev yapmış olduğum yukarıdaki kurumların ve Malezya Uluslararası İslâm Üniversitesi İktisadî ve İdarî Bilimler Fakültesinin idarelerine de sağladıkları imkânlar için şükranlarımı sunmak bir vefa borcudur.

İslâm medeniyetinin bin beş yüz yıla yakın bir süre âleme nizam, insanlığa istikamet vermesini sağlayan gücünün çeşitli yönlerinin, özellikle de -maddeci yaklaşımların egemen olduğu günümüzden bakıldığında- iktisat düşüncesi boyutunun aydınlığa kavuşturulmasının önemi medeniyetler çatışması tezlerinin ortaya atıldığı son dönemlerde iyice artmıştır. Halbuki maalesef henüz İslâm iktisat düşüncesi tarihine münhasır müstakil derli toplu bir tek inceleme dahi yapılabilmiş değildir. Konuya mahsus ve çoğu makale düzeyindeki monografik çalışmaların sayısı bile hâlâ epeyce sınırlıdır. İşte elinizdeki eser söz konusu boşluğun doldurulmasına katkıda bulunabilmek için hazırlandı. Aslında bazı bölümleri daha önce bir dizi makale halinde çeşitli dergilerde yayımlandı. Burada İngilizce olanlar Türkçeleştirilerek ve hepsi yeniden gözden geçirilerek okuyucunun dikkatine sunuldu. Yeni bulgularla değerlendirmeler eklendi, anlaşılırlık ve akıcılığın arttırılması amacıyla bazı değişiklikler yapıldı. Bu zaman zarfında görüşler geliştirildiyse de temel yaklaşım ve argümanlara sadık kalındı. Yöntem meselesinin ele alındığı, harâc-emvâl kavramlarının mâna ve muhtevasının açıklandığı, mümkün mertebe kâmil bir envanteri verilen ilgili literatürün genel özelliklerinin, kronolojik dağılımının ve belli dönemlerde yoğunlaşmasının sebeplerinin değerlendirildiği bir Giriş ile Sünnî ve Şiî kamu maliyesi yazarlarının, eserlerinin ve bunlarda sergilenen iktisadî düşüncenin incelendiği iki ana bölümden teşekkül ... tümünü göster