Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek

Elinizdeki kitapta Osmanlı Devleti tebaası olan gayrimüslimlerin hukukî statüleri incelenmiştir. İncelenen dönem, İstanbulun Türkler tarafından fethinden gayrimüslimler için yeni bir dönemin başlangıcı olan Islahat Fermanının ilan edildiği 1856 yılına kadar geçen süreyi içine almaktadır. Literatürde millet sistemi kavramı altında yer verilen yığınla abartılı veya içeriği belirsiz açıklamanın gerçeğini tesbit ederek muhtevasını doldurmak kitabın temel amacıdır. Bu nedenle hem kurumsal hem de ferdî hak ve hürriyetler açısından gayrimüslimlerin hukukî statüleri derinlemesine ele alınmaya çalışılmıştır. Araştırma aşamasında hem farklı kurum ve tasniflerdeki arşiv belgelerine ulaşılmaya gayret edilmiş, hem de konu hakkında yapılan araştırmaların hemen hemen tamamına yakını gözden geçirilmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Topkapı Sarayı Arşivindeki belgeler, Türk Tarih Kurumunda bulunan Külliyat-ı Kavanîn adlı kanun külliyatı, ve Düstûrlarda yer alan konuyla ilgili çeşitli hukukî metinler incelenmiştir. Öte yandan Milli Kütüphane, Atıf Efendi Kütüphanesi, Fener Rum Patrikhânesi kütüphanesi ile bu patrikhâneye bağlı olan Heybeliada Ruhbân Okulu kütüphanesinden ve Ermeni Patrikhânesinden istifade edilmiştir. Geniş bir tarihî dönem derinlemesine ele alınmaya çalışıldığından kitabın hacmi oldukça genişlemektedir. Ancak konular mümkün olabildiğince kısa tutulmuş ve tekrarlardan kaçınmaya azamî gayret gösterilmiştir. Çok sayıda problem ve ihtilafı barındıran bir alan olması itibarıyla kitabın konusunu teşkil eden açıklamalar esasen olabildiğince dikkatli bir şekilde ele alınmaya çalışılmıştır. Ancak bu konunun burada anlatılanlarla tamamlanmış olmadığı bir gerçektir. İlerleyen dönemlerdeki çalışmalar konuyu daha da aydınlatıcı nitelik taşıyacaktır. Gayrimüslimler hakkındaki Osmanlı uygulamasının istikrarlı bir uygulama mı yoksa dönemlere göre değişen bir seyir mi takip ettiğini göstermek açısından, birbiriyle aynı muhtevaya sahip çok sayıda belge değerlendirilmeye çalışılmıştır. Değerlendirmeler en eski tarihli belgeden başlamak suretiyle ileriye doğru ve tarihî sıraya dikkat edilerek yapılmıştır. Bu usul gayrimüslimlere ilişkin Osmanlı uygulamasının zaman içerisindeki devamlılık, istikrar ve değişimini de gösterecektir. Kitapta, ağırlıklı olarak gayrimüslimlere ilişkin Osmanlı uygulamasını gösteren belgeler esas alınmış, literatürdeki bilgiler bu belgelerle mukayese edilerek sağlıklı bir sonucun ortaya konulmasına gayret edilmiştir. Kitap içerisinde değerlendirilen belgeler hem zaman hem de konu itibarıyla birbirini tamamlayıcı niteliktedirler. Başlı başına çok önemli külliyatlar da mevcuttur. Özellikle Külliyat-ı Kavânîn adlı kanun külliyatı, Fatih döneminden itibaren Osmanlı hukukî yapısının temellerini oluşturan kanunnameleri ve bilhassa bugün için araştırmaya açık olmayan başta Rum, Ermeni ve Katolik Patrikhânelerinden çıkarılmış sicil kayıtları ile diğer gayrimüslim gruplara ait belgeleri ihtiva etmesi itibarıyla önemlidir. Ayrıca Topkapı Sarayı Arşivi ile Başbakanlık Osmanlı Arşivi de önemli tasnifleri içermektedir. Bu konuda önemli bir kaynak da hiç şüphesiz Şeriyye Sicilleridir. Ancak Şeriyye Sicilleri üzerinde bu konuya ilişkin müstakil bir inceleme lüzumu kendisini hissettirmektedir. Hukukî açıdan gayrimüslimlerin durumunu belirlemede en elverişli belgeler, patrik ve hahamların yetkilerini gösteren belgelerdir. Bu belgelerin muhtevasında zaman içerisinde bir farklılaşma, tanınan yetkilerde bir artma veya azalma olup olmadığını tesbit etmek, ayrıca bu belgelerdeki ifadelerin ne anlama geldiğini tesbit için de uygulamayı yansıtan belgelerden yararlanmak gerekmektedir. Bu nedenle birinci el kaynak olarak Mühimme Defterlerindeki kayıtlar hâlâ önemini korumaktadır. Bu defterlerdeki hükümlerden, devletle gayrimüslim tebaa ve gayrimüslim ruhanî reisler arasındaki ilişkilerin niteliği hakkında önemli bilgiler çıkarmak mümkündür. Başbakanlık Osmanlı Arşivinde yer alan Cevdet tasnifleri (Cevdet Adliye, Cevdet Zaptiye, Cevdet Hariciye, Cevdet Dahiliye) ve Hatt-ı Hümâyûn tasnifi ile Kilise Defterleri ve Gayrimüslim Cemaat Defterleri önemli tasnif gruplarını teşkil ederler. Bunların dışında da bazı tasnif gruplarındaki belgelerden yararlanılmıştır; Divân-ı Hümâyûn Piskopos Mukataası Defterleri, Divan-ı Hümâyûn Cizye Defterleri, Maliye Ceridesi, Makedonya Arşivinden İntikal Eden Evrak gibi tasnif gruplarındaki belgeler bunların başlıcalarıdır. Türkiyede bu konuda araştırma yapanların karşılaştığı zorluklardan biri, gayrimüslim cemaatlerin Osmanlı dönemine ilişkin arşivlerini araştırmaya açmaları hususundaki çekingenlikten kaynaklanmaktadır. Özellikle Fener Rum Patrikhânesi ve İstanbul Ermeni Patrikhânesinde mevcut Osmanlıca metinlerin araştırmaya açılması birçok hususu aydınlığa kavuşturacak niteliktedir. Bu konuda sözkonusu cemaatlerce gösterilen tereddüt ve endişeler bugün için artık değerini kaybetmiştir. Tarihî olayların bilimsel tahlilinin gereği gibi yapılabilmesi için bu arşivlerin açılması gerekmektedir. Osmanlı gayrimüslimlerine ilişkin araştırmalarda bu arşivlerdeki bilgilerin önemli bir boşluğu dolduracağı açıktır.Yardımları olmasaydı bu çalışmanın ortaya çıkmayacağı aşikâr olan çok sayıda kişi var. Hepsini burada zikretmek mümkün değil. Hepsine şükran ve minnetlerimi sunmak benim için bir borçtur. Kitabın tamamlanması aşamasında karşılaştığım zorlukları çözmede her zaman yardımını gördüğüm Atatürk Üniversitesinin değerli mensubu Y. Sacit Kenanoğluna fedakârlığından dolayı bilhassa teşekkür etmem gerekir. Çalışma aşamasında verdikleri izinle Patrikhâne ve Heybeliada Ruhban Okulu kütüphanelerinden yararlanmamı sağlayan Fener Rum Patriği Sn. Barthelemeosa, Heybeliada Ruhbân Okulu metropoliti ile çalışanlarına ve Ermeni cemaati ile ilgili hususlarda gösterdiği ilgiden dolayı İstanbul Ermeni Patrikhânesi özel kalem müdürü Sn. Kirkor Damatyana teşekkür ederim. Özellikle çalışmamın büyük kısmını geçirdiğim Başbakanlık Osmanlı Arşivi ile Topkapı Sarayı Arşivi görevlileri de çalışmamı bir an önce bitirebilmem için ellerinden gelen kolaylığı göstermişlerdir. Bu yüzden kendilerine minnettarım.Son olarak kitabın basımının çok kısa bir sürede gerçekleşmesini sağlayan Klasike, Genel Yayın Yönetmeni Akif Emre ve Editör Mustafa Demiray Beylere de sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

Elinizdeki kitapta Osmanlı Devleti tebaası olan gayrimüslimlerin hukukî statüleri incelenmiştir. İncelenen dönem, İstanbulun Türkler tarafından fethinden gayrimüslimler için yeni bir dönemin başlangıcı olan Islahat Fermanının ilan edildiği 1856 yılına kadar geçen süreyi içine almaktadır. Literatürde millet sistemi kavramı altında yer verilen yığınla abartılı veya içeriği belirsiz açıklamanın gerçeğini tesbit ederek muhtevasını doldurmak kitabın temel amacıdır. Bu nedenle hem kurumsal hem de ferdî hak ve hürriyetler açısından gayrimüslimlerin hukukî statüleri derinlemesine ele alınmaya çalışılmıştır. Araştırma aşamasında hem farklı kurum ve tasniflerdeki arşiv belgelerine ulaşılmaya gayret edilmiş, hem de konu hakkında yapılan araştırmaların hemen hemen tamamına yakını gözden geçirilmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Topkapı Sarayı Arşivindeki belgeler, Türk Tarih Kurumunda bulunan Külliyat-ı Kavanîn adlı kanun külliyatı, ve Düstûrlarda yer alan konuyla ilgili çeşitli hukukî metinler incelenmiştir. Öte yandan Milli Kütüphane, Atıf Efendi Kütüphanesi, Fener Rum Patrikhânesi kütüphanesi ile bu patrikhâneye bağlı olan Heybeliada Ruhbân Okulu kütüphanesinden ve Ermeni Patrikhânesinden istifade edilmiştir. Geniş bir tarihî dönem derinlemesine ele alınmaya çalışıldığından kitabın hacmi oldukça genişlemektedir. Ancak konular mümkün olabildiğince kısa tutulmuş ve tekrarlardan kaçınmaya azamî gayret gösterilmiştir. Çok sayıda problem ve ihtilafı barındıran bir alan olması itibarıyla... tümünü göster